Kolagen

Białko. Jedno z najważniejszych. Kolagen stanowi nawet 30% wszystkich białek naszych organizmów. Wypełnia przestrzenie między komórkami, nadaje tkankom wytrzymałość mechaniczną, elastyczność i sprężystość. Odpowiada za strukturę skóry, ścięgien, więzadeł, powięzi, naczyń krwionośnych, chrząstek, kości oraz narządów wewnętrznych.

Włókna kolagenowe mają niezwykłe właściwości. Kolagen to potrójna helisa. Większość z nas zna podwójną helisę z DNA, więc potrójna wymaga tylko odrobinkę więcej wyobraźni.

Potrójna helisa kolagenu – co to jest?

Wyobraź sobie, że budujesz most i potrzebujesz najwytrzymalszej liny na świecie. Co robisz? Bierzesz trzy pojedyncze linki i splatasz je razem, tworząc super-mocną strukturę. Dokładnie tak samo działa kolagen w Twoim ciele!

Trójhelisa kolagenu to jak „lina biologiczna” – składa się z trzech oddzielnych łańcuchów aminokwasowych, które owijają się wokół siebie niczym warkocz. Ale uwaga – to nie jest zwykły warkocz! Każdy z trzech łańcuchów skręca się w lewą stronę (lewoskrętnie), ale kiedy te trzy łańcuchy się łączą, całość skręca się w prawą stronę (prawoskrętnie).

Kolagen to mistrz oszczędności miejsca. W centrum tej trójhelisy jest tak ciasno, że zmieści się tam tylko glicyna – najmniejszy z aminokwasów.

Cała struktura trzyma się dzięki mostkom wodorowym – to niewidzialne „spinacze”, które łączą poszczególne łańcuchy i nie pozwalają im się rozplątać.

Trójhelisa kolagenu, dzięki swojej budowie jest…

✓ Odporna na rozciąganie – każdy łańcuch wspiera pozostałe dwa,

✓ Stabilna termicznie – hydroksyprolina działa jak klej termiczny,

✓ Odporna na enzymy – tylko specjalna kolagenaza może ją rozłożyć.

✓ Bierze udział w procesach regeneracyjnych: gojenie ran, tworzenie blizn, zrastanie kości po złamaniach.

✓ Utrzymuje odpowiedni poziom nawilżenia skóry i jej napięcie, spowalnia powstawanie zmarszczek.

✓ Wspiera syntezę kwasu hialuronowego i elastyny – ważnych substancji dla zdrowia skóry.

✓ Poprawia funkcjonowanie układu trawiennego i wspomaga procesy metaboliczne.

✓ Pomaga w regulowaniu ciśnienia krwi, rozluźnia naczynia krwionośne i sprzyja ich oczyszczaniu z tłuszczu.

Wpływ kolagenu na skórę

Najnowsze badania dotyczące wpływu kolagenu na kondycję skóry skupiają się głównie na potencjalnych korzyściach płynących z suplementacji kolagenu hydrolizowanego w walce z oznakami starzenia się skóry.

26 kontrolowanych badań z udziałem 1721 osób potwierdza działanie kolagenu na skórę

Metaanaliza autorstwa Pu i współpracowników, opublikowana w „Nutrients” w 2023 roku, przedstawia przegląd systematyczny 26 randomizowanych badań kontrolowanych placebo, które oceniały wpływ suplementacji kolagenu na parametry skóry.

Wyniki tej metaanalizy wskazują, że suplementacja kolagenu może skutecznie poprawiać kondycję skóry poprzez zwiększenie nawilżenia i elastyczności skóry oraz redukcję zmarszczek. Mechanizm działania kolagenu w kontekście poprawy struktury skóry polega na dostarczaniu peptydów kolagenowych, które stymulują fibroblasty do zwiększonej produkcji kolagenu, elastyny i kwasu hialuronowego w skórze.

Warto zaznaczyć, że dostępne dowody naukowe dotyczą głównie hydrolizowanego kolagenu pochodzenia rybiego, wołowego i wieprzowego. Większość badań koncentruje się na kobietach w średnim wieku z objawami fotostarzenia skóry, a potencjalne korzyści u innych grup demograficznych wymagają dalszych badań.

Wpływ kolagenu na stawy

Najnowsze badania dotyczące wpływu kolagenu na Chorobę Zwyrodnieniową Stawów (ChZS) skupiają się głównie na potencjalnych korzyściach płynących z suplementacji kolagenu w łagodzeniu objawów tej choroby.

Artykuł autorstwa Garcíi-Coronado i współpracowników, opublikowany w „International Orthopaedics” w marcu 2019 roku, przedstawia metaanalizę randomizowanych badań kontrolowanych placebo, które oceniały wpływ suplementacji kolagenu na objawy ChZS.
Wyniki tej metaanalizy wskazują, że suplementacja kolagenu może skutecznie łagodzić objawy ChZS, takie jak ból i dyskomfort stawów, poprzez zmniejszenie całkowitego indeksu WOMAC oraz wyniku VAS, co sugeruje poprawę w zakresie doświadczanego bólu oraz ogólnej funkcji stawów.

Choć mechanizm działania kolagenu w kontekście hamowania rozwoju uszkodzeń stawowych wciąż nie jest w pełni poznany, obserwuje się, że suplementacja kolagenu może zmniejszać ból stawów oraz poziom CTX-II (C-telopeptyd kolagenu typu II), co sugeruje jego potencjalne korzyści w leczeniu ChZS. Poziom CTX-II w organizmie może być mierzony w moczu lub krwi i jest wykorzystywany jako wskaźnik stopnia degradacji chrząstki stawowej.

Warto zaznaczyć, że dostępne dowody naukowe dotyczą głównie choroby zwyrodnieniowej stawów (ChZS) i reumatoidalnego zapalenia stawów (RZS). Informacje na temat innych specyficznych chorób stawów, takich jak dna moczanowa czy zapalenie spowodowane infekcjami, są mniej liczne, a potencjalne korzyści wynikające z suplementacji kolagenem wymagają dalszych badań.

Dotychczasowe badania nie wykazały poważnych skutków ubocznych suplementacji kolagenu. Jest to substancja naturalna, dobrze tolerowana przez organizm, o wysokim profilu bezpieczeństwa nawet przy długotrwałym stosowaniu.

✓ Absorpcja i dystrybucja: Po spożyciu kolagen hydrolizowany jest wchłaniany w jelicie cienkim w postaci małych peptydów i wolnych aminokwasów, które następnie są transportowane do skóry przez krwiobieg.

✓ Sygnalizacja komórkowa: Specyficzne peptydy kolagenowe, szczególnie prolina-hydroksyprolina (Pro-Hyp) i hydroksyprolina-glicyna (Hyp-Gly), działają jako ligandy receptorów fibroblastów i stymulują proliferację komórek skóry.

✓ Aktywacja syntezy: Peptydy kolagenowe krążące we krwi są rozpoznawane przez fibroblasty jako sygnał nadmiernego rozpadu kolagenu, co aktywuje zwiększoną syntezę nowego kolagenu typu I, elastyny i kwasu hialuronowego.

✓ Akumulacja w skórze: Badania z użyciem znakowanych peptydów wykazały, że peptydy kolagenowe akumulują się w skórze w ciągu 6 godzin po spożyciu i mogą pozostawać tam do 14 dni.

Badania kliniczne wskazujące na wpływ kolagenu na skórę

W 2014 roku Proksch i współpracownicy opublikowali przełomowe badanie z udziałem 114 kobiet wieku 45-65 lat, które otrzymywały 2,5 g peptydów kolagenowych VERISOL® lub placebo codziennie przez 8 tygodni.

Zmarszczki wokół oczu mierzono obiektywnie za pomocą obrazowania 3D. Po 4 tygodniach odnotowano 7,2-procentową redukcję głębokości zmarszczek w okolicy oczu, a po 8 tygodniach średnio 20,1-procentowe zmniejszenie objętości zmarszczek w porównaniu z placebo (p<0,05). Dodatkowo zaobserwowano wzrost produkcji prokolagenu I o 65% i elastyny o 18% w próbkach skóry.

W tym samym roku Proksch przeprowadził kolejne badanie z udziałem 69 kobiet wieku 35-55 lat, podzielonych na trzy grupy otrzymujące 2,5 g, 5 g VERISOL® lub placebo przez 8 tygodni. Obie grupy VERISOL® wykazały statystycznie wyższą elastyczność skóry – do 15% w porównaniu z placebo, przy czym niektóre uczestniczki osiągnęły wzrost elastyczności do 30%. Efekt był mierzalny już po 4 tygodniach, a rezultaty były bardziej wyraźne u kobiet powyżej 50. roku życia

Badanie Schunck i współpracowników z 2015 roku objęło 105 kobiet wieku 25-50 lat z umiarkowanym cellulitem, które przyjmowały 2,5 g VERISOL® lub placebo codziennie przez 6 miesięcy. Strukturę skóry ud oceniano za pomocą ultrasonografii oraz wizualnie. Wyniki pokazały średnią redukcję cellulitu o około 9% u kobiet z prawidłowym BMI, zmniejszenie falistości skóry o 8% średnio (u kobiet z BMI<25 o 11,1%) oraz statystycznie znaczącą poprawę gęstości skóry właściwej (p<0,01).

W 2015 roku Asserin i zespół przeprowadził badanie porównawcze wpływu 10 g hydrolizatu kolagenu rybiego i wieprzowego na skórę u kobiet z suchą skórą przez 8-12 tygodni. Kolagen rybi zwiększył nawilżenie skóry o 12%, podczas gdy kolagen wieprzowy o 28%. Odnotowano znaczącą poprawę gęstości kolagenu i zmniejszenie fragmentacji sieci kolagenowej u obu grup.

90 dni suplementacji kolagenu skutecznie zmniejsza oznaki starzenia się skóry

Metaanaliza (Miranda i współpracownicy) z 2021 roku objęła przegląd systematyczny 19 randomizowanych, kontrolowanych badań z udziałem 1125 uczestników wieku 20-70 lat (95% kobiet). Suplementacja hydrolizowanym kolagenem przez 90 dni była skuteczna w zmniejszeniu oznak starzenia się skóry, wykazując znaczącą poprawę nawilżenia, elastyczności skóry i redukcję zmarszczek w porównaniu z placebo. Długoterminowe stosowanie (>8 tygodni) było bardziej korzystne niż krótkoterminowe.

Metaanaliza z 2023 udowadnia poprawę nawilżenia i elastyczności skóry powiązaną z suplementacją kolagenu

Najnowsza metaanaliza Pu i współpracowników z 2023 roku przeanalizowała 26 randomizowanych kontrolowanych badań z udziałem 1721 pacjentów. Suplementacja hydrolizowanym kolagenem znacząco poprawiła nawilżenie skóry (Z = 4.94, p < 0.00001) oraz elastyczność skóry (Z = 4.49, p < 0.00001) w porównaniu z placebo.

Evans i współpracownicy w 2021 roku przeprowadzili randomizowane, potrójnie zaślepione, placebo-kontrolowane badanie z udziałem 50 kobiet wieku 45-60 lat, które przyjmowały 10 g hydrolizowanego kolagenu morskiego lub placebo przez 12 tygodni. Po 12 tygodniach odnotowano znaczącą 35% redukcję wskaźnika zmarszczek (p = 0,035). U kobiet 45-54 lata zaobserwowano znaczącą 20% i 10% poprawę elastyczności skóry policzków po 6 i 12 tygodniach oraz większe procentowe poprawy w ogólnym wyglądzie skóry (9%), zmarszczkach (15%), elastyczności (23%), nawilżeniu (14%), promieniowaniu (22%) i jędrności (25%).

W 2022 roku Bianchi i zespół przeprowadził monocentryczne, randomizowane, kontrolowane badanie z udziałem 52 wolontariuszy przez 56 dni. 26 osób przyjmowało suplement kolagenowy, a 26 maltodekstrynę. Instrumentalnie mierzono nawilżenie, elastyczność skóry i głębokość zmarszczek. Grupa przyjmująca kolagen wykazała poprawę nawilżenia skóry po 28 dniach z 50,0±8,7 do 55,1±7,8 i 56,8±8,2 po 28 i 56 dniach (p<0,01), wzrost elastyczności z 0,604±0,1 do 0,630±0,1 i 0,651±0,1 oraz zmniejszenie głębokości zmarszczek z 0,096±0,01 do 0,089±0,02 (p<0,01).

Lee i współpracownicy w 2024 roku badali wpływ kolagenu z ryb słodkowodnych u 78 kobiet wieku 35-60 lat z fotostarzeniem skóry, które spożywały 1000 mg płynnego kolagenu Tripep20 lub placebo przez 12 tygodni. Nawilżenie skóry w grupie Tripep20 było znacząco wyższe od 6. tygodnia (p < 0,001). Po 12 tygodniach odnotowano znaczącą poprawę kurzych łapek i szorstkości skóry w porównaniu z placebo (p < 0,05) oraz znaczące zwiększenie elastyczności skóry już po 6 tygodniach.

Miyanaga i współpracownicy w 2021 roku przeprowadzili randomizowane, podwójnie zaślepione, kontrolowane palcebo badanie z udziałem 99 zdrowych Japonek wieku 35-50 lat, które były randomizowane do trzech grup otrzymujących 1 g, 5 g peptydów kolagenowych lub placebo przez 12 tygodni. Doustne przyjmowanie peptydów kolagenowych zwiększyło zawartość wody w warstwie rogowej i naskórku i zmniejszyło przeznaskórkową utratę wody (TEWL) oraz zwiększyło poziom naturalnego czynnika nawilżającego (NMF) w warstwie rogowej.

Źródła:

[1] Proksch E, Schunck M, Zague V, Segger D, Degwert J, Oesser S. Oral intake of specific bioactive collagen peptides reduces skin wrinkles and increases dermal collagen density. Skin Pharmacol Physiol. 2014;27(3):113-9.
[2] Proksch E, Segger D, Degwert J, Schunck M, Zague V, Oesser S. Oral supplementation of specific collagen peptides has beneficial effects on human skin physiology: a double-blind, placebo-controlled study. Skin Pharmacol Physiol. 2014;27(1):47-55.
[3] Schunck M, Zague V, Oesser S, Proksch E. Dietary Supplementation with Specific Collagen Peptides Has a Body Mass Index-Dependent Beneficial Effect on Cellulite Morphology. J Med Food. 2015 Dec;18(12):1340-8.
[4] Asserin J, Lati E, Shioya T, Prawitt J. The effect of oral collagen peptide supplementation on skin moisture and the dermal collagen network: evidence from an ex vivo model and randomized, placebo-controlled clinical trials. J Cosmet Dermatol. 2015 Dec;14(4):291-301.

[5] Miranda RB, Weimer P, Rossi RC. Effects of hydrolyzed collagen supplementation on skin aging: a systematic review and meta-analysis. Int J Dermatol. 2021 Dec;60(12):1449-1461.

[6] Pu SY, Huang YL, Pu CM, Kang YN, Hoang KD, Chen KH, Chen C. Effects of Oral Collagen for Skin Anti-Aging: A Systematic Review and Meta-Analysis. Nutrients. 2023 Apr 11;15(8):1864.

[7] Evans M, Lewis ED, Zakaria N, Pelipyagina T, Guthrie N. A randomized, triple-blind, placebo-controlled, parallel study to evaluate the efficacy of a freshwater marine collagen on skin wrinkles and elasticity. J Cosmet Dermatol. 2021 Jun;20(3):825-834.

[8] Bianchi FP, Stallone T, Lama M, Tatoli R, Metta ME, Scalera A, Lagravinese D, Castellana F, Zupo R, Sardone R, Contrò P. Evaluation of the Efficacy of a Hydrolyzed Collagen Supplement for Improving Skin Moisturization, Smoothness, and Wrinkles. J Clin Med. 2022 Mar 14;11(6):1595.

[9] Lee JH, Park JS, Choe YS, Kim SW. Liquid collagen from freshwater fish skin ameliorates facial skin aging in middle-aged women. Nutr Res Pract. 2024 Jun;18(3):349-363.

[10] Miyanaga M, Morita T, Katayama K, Yonaga M. Oral Supplementation of Collagen Peptides Improves Skin Moisturization through Increased Natural Moisturizing Factors and Collagen Synthesis. Nutrients. 2021 Jun 7;13(6):1971.

✓ W badaniach eksperymentalnych wykazano, że doustnie podawany suplement diety w postaci hydrolizatu kolagenu (kolagenu rozłożonego na peptydy za pomocą procesu hydrolizy) jest całkowicie wchłaniany przez jelita i krąży w strumieniu krwi, osiągając maksymalne stężenie w osoczu po 6 h. Po doustnym podaniu radioaktywnego hydrolizatu żelatyny szczurom radioaktywność znaleziono specyficznie w chrząstce, co wskazuje na gromadzenie się tych peptydów w tkance łącznej.

✓ Możliwym wyjaśnieniem zmniejszenia bólu stawów po spożyciu kolagenu może być fakt zwiększenia przez peptydy kolagenu syntezy kolagenu typu I, II, IV, proteoglikanów i elastyny w chrząstce stawowej, prawdopodobnie zmniejszając uszkodzenia tkanek i zmniejszając ból.

✓ Suplementacja peptydami kolagenowymi może wspomagać tworzenie cząsteczek macierzy pozakomórkowej, prowadząc do zwiększonej gęstości tkanki łącznej i regulacji metaloproteinaz macierzy.

✓ Ponadto peptydy kolagenowe mogą wykazywać właściwości przeciwzapalne, ponieważ jeden z właściwych dla niego aminokwas – glicyna – może hamować uwalnianie cytokin prozapalnych. Jednak potrzeba więcej badań na ludziach, aby lepiej zrozumieć mechanizmy regulacyjne hydrolizatu kolagenu [1].

Badania kliniczne wskazujące na wpływ kolagenu na stawy

W 1979 roku opublikowano wyniki dowodzące wpływ kolagenu hydrolizowanego na zwyrodnieniową chorobę stawów u pacjentów z chorobą zwyrodnieniową kolan. Pacjenci otrzymywali 5-7 g kolagenu hydrolizowanego doustnie przez 1-6 miesięcy. Autor opisał wyniki na 56 pacjentach: 10 (24%) donosiło o „bardzo dobrym efekcie” (5 osób wskazało na całkowite uwolnienie od bólu, a 5 osób na poprawę ogólnego stanu zdrowia); 18 (44%) donosiło o „zauważalnej poprawie” (12 osób stwierdziło, że ogólna sytuacja znacznie się poprawiła, 6 osób, że ból znacznie ustąpił), a 13 (32%) nie zauważyło poprawy. [2]

Podobne wyniki opisano w badaniu z 1982 roku, w którym 60 pacjentów pediatrycznych z chorobą zwyrodnieniową stawów otrzymało leczenie kolagenem hydrolizowanym (jedna saszetka 7g na dzień doustnie) przez 3 miesiące. W saszetce znajdowało się także 24 000 jednostek witaminy A i 120 mg aminokwasu siarkowego L-cysteiny. Zmierzono wiele parametrów, w tym zdolność wchodzenia po schodach, obrzęk tkanki miękkiej i wysięk do kolana. Badacze donieśli, że po leczeniu 75% pacjentów wykazuje poprawę: 45% pacjentów było wolnych od objawów, a 30% wykazało wyraźną poprawę objawów po zażyciu saszetki przez 3 miesiące. Pozostali pacjenci nadal odczuwali ból w spoczynku [3].

Otwarte badania 154-osobowej grupy pacjentów dostarczyły dodatkowe dowody na kliniczny efekt kolagenu hydrolizowanego. Pacjenci z rozpoznaną chorobą zwyrodnieniową kolana, biodra lub dolnej części kręgosłupa zostali podzieleni losowo na trzy grupy terapeutyczne: ćwiczenia terapeutyczne, ćwiczenia terapeutyczne w połączeniu z kolagenem hydrolizowanym, witaminą A i L-cysteiną, lub kolagen hydrolizowany, witamina A i L-cysteina bez ćwiczeń terapeutycznych. Kolagen hydrolizowany, witamina A i L-cysteina podawane były doustnie raz dziennie w postaci saszetki. Dla wszystkich trzech grup, czas leczenia wynosił 3 miesiące. Przed rozpoczęciem leczenia i po 3 miesiącach intensywność bólu mierzono przy użyciu skali oceny bólu. W grupie, która poddawana była tylko terapii fizycznej, 20% miało „bardzo dobrą” lub „dobrą” odpowiedź, podczas gdy 56% grupy poddawanej terapii z kolagenem hydrolizowanym, witaminą A, L-cysteiną i terapią fizyczną miało „bardzo dobrą” lub „dobrą” odpowiedź, a 69% grupy poddawanej terapii z kolagenem hydrolizowanym, witaminą A i L-cysteiną (bez terapii fizycznej) miało „bardzo dobrą” lub „dobrą” odpowiedź [4].

Wpływ hydrolizatu kolagenu na ból spowodowany chorobą zwyrodnieniową stawów został również zbadany w prospektywnym, randomizowanym, podwójnie ślepym, kontrolowanym placebo badaniu klinicznym. Badacze zrekrutowali 81 pacjentów z chorobą zwyrodnieniową kolana lub biodra, używając skomplikowanego wzorca krzyżowego, aby porównać cztery różne suplementy diety, w tym hydrolizat kolagenu (10 g w formie 20 kapsułek, każda po 500 mg, doustnie). Stwierdzili, że 81% pacjentów przyjmujących hydrolizat kolagenu osiągnęło znaczącą redukcję bólu, w porównaniu z 23% pacjentów przyjmujących albuminy jajka. Ponadto, 69% pacjentów przyjmujących hydrolizat kolagenu miało ≥ 50% spadek w konsumpcji leków przeciwbólowych, w porównaniu z 35% pacjentów przyjmujących albuminy jajka. [5]

Kolejne badanie miało na celu ocenę bezpieczeństwa i tolerancji codziennego doustnego podawania konkretnych peptydów kolagenu rybiego (Naticol®) u zdrowych osób z artrozą (ChZS) kolana. W podwójnie ślepych, kontrolowanych placebo badaniach pilotażowych wzięło udział 30 dorosłych (20 w grupie badawczej; 10 w grupie placebo), którzy codziennie przez 8 tygodni spożywali 10 g saszetkę produktu badawczego (Naticol®; konkretnych peptydów kolagenu rybiego) oraz produkt porównawczy (maltodekstryna) rozpuszczony w 20 ml zimnego płynu (soku owocowego, mleka lub zimnej herbaty) 15 minut przed śniadaniem. Potencjalne zmniejszenie bólu oceniano przy użyciu skali Western Ontario McMaster Universities (WOMAC); jakość życia za pomocą oceny uczestnika (kwestionariusz SF-36v2) i sprawność fizyczną za pomocą Skróconego Testu Sprawności Fizycznej (SPPB) zarówno na początku, jak i po 8 tygodniach. Wyniki pokazały, że codzienne doustne dawki konkretnych peptydów kolagenu rybiego (Naticol®) u zdrowych osób z artrozą ChZS kolana mają potencjał zmniejszenia bólu, poprawy jakości życia i poprawy funkcji ciała [6].

W randomizowanej, podwójnie ślepej próbie uczestniczyło 60 pacjentów cierpiących na ciężkie, aktywne reumatoidalne zapalenie stawów. U pacjentów, którzy przez 3 miesiące przyjmowali kolagen pochodzący z kurcząt, zaobserwowano zmniejszenie liczby opuchniętych stawów i bolesnych stawów, czego nie zaobserwowano u osób otrzymujących placebo. Czterech pacjentów z grupy przyjmującej kolagen osiągnęło całkowite ustąpienie choroby. Nie zaobserwowano żadnych skutków ubocznych. Badanie to stanowi ważny krok naprzód w zrozumieniu roli kolagenu w modulowaniu odpowiedzi immunologicznej i może otworzyć nowe możliwości dla osób zmagających się z RZS. [7].

Źródła:

[1] [Khatri M, Naughton RJ, Clifford T, Harper LD, Corr L. The effects of collagen peptide supplementation on body composition, collagen synthesis, and recovery from joint injury and exercise: a systematic review. Amino Acids. 2021 Oct;53(10):1493-1506. doi: 10.1007/s00726-021-03072-x. Epub 2021 Sep 7. PMID: 34491424; PMCID: PMC8521576]
[2] Krug E. Zur unterstützenden Therapie bei Osteo- und Chondropathien. Z Erfahrungsheikunde 1979;11:930-8
[3] Götz B. Gut genährter Knorpel knirscht nicht mehr. Ärztl Prax 1982;92:3130-4
[4] Oberschelp U. Individuelle Arthrosetherapie ist möglich. Therapiewoche 1985;44:5094-7
[5] Adam M. Welche Wirkung haben Gelatinepräparate? Ther Osteoarthrose Therapiewoche 1991;41:2456-6
[6] LACEY, SeÃ, et al. Effect Size Statistics to Inform an Exploratory Analysis of a Double-Blinded, Randomised, Placebo Controlled Pilot Clinical Study to Evaluate the Efficacy of Naticol®, Specific Fish Collagen Peptides to Alleviate Symptoms of Osteoarthritis in the Knee. Juniper Online Journal of Case Studies, 2019, 10.2: 30-37.
[7] Trentham DE, Dynesius-Trentham RA, Orav EJ, Combitchi D, Lorenzo C, Sewell KL, Hafler DA, Weiner HL. Effects of oral administration of type II collagen on rheumatoid arthritis. Science. 1993 Sep 24;261(5129):1727-30. doi: 10.1126/science.8378772. PMID: 8378772.